Bescherming van slachtoffers
door Herry Vos

Wat is een slachtoffer

Slachtoffer word je gemaakt als je iets wordt aangedaan waartegen je je niet hebt kunnen beschermen, of waartegen je niet door anderen bent beschermd. Ook word je slachtoffer als degene(n) waarvan jij (min of meer) afhankelijk bent voor je veiligheid iets wordt aangedaan waartegen deze zich niet kon beschermen.

Dat iets kan van alles zijn. In wezen doet het er niet zoveel toe wat het is, met één uitzondering: als het iets betreft dat je lichamelijke en/of geestelijke grenzen heeft overschreden, als de integriteit daarvan wordt geschonden, is de impact groter. Voorbeelden: een ongeval waarbij je (ernstig) gewond raakt, een natuurramp waardoor je gewond raakt, een overval, verkrachting.

De schade is het grootst als degene die verantwoordelijk is voor de aantasting, iemand is waarmee je emotioneel of anderszins een (vertrouwens)band hebt; of iemand waarvan je voor je bestaan, je veiligheid, afhankelijk bent. Dan hebben we het over emotionele verwaarlozing en (seksueel) geweld door ouders, grootouders, broers of zussen en andere nabije familieleden, of mensen waarmee een emotionele band bestaat, zoals een goede vriend of een leerkracht.

Vrijwel iedere aantasting van je lichamelijke integriteit betekent tevens dat ook de grenzen van je geestelijke worden overschreden.

Slachtoffer ben je niet, je wordt tot slachtoffer gemaakt.

Als je slachtoffer bent, betekent het dat je een beschermende laag om je heen deels of vrijwel geheel bent kwijtgeraakt. Je wordt kwetsbaarder dan je was.

In principe heeft iedereen een dergelijke laag; het is je weerstandsvermogen, je veerkracht. Deze verschilt van persoon tot persoon, en groeit in de loop van de ontwikkeling. Een baby heeft het al; denk aan het vermogen om een ander voor je te laten zorgen. Hoe sterk dit vermogen zich ontwikkelt is mede afhankelijk van de omgeving: naarmate deze meer steun en veiligheid biedt en stimuleert, des te beter de eigen bescherming zich zal ontwikkelen.

Wat zijn de consequenties van slachtoffer zijn

Gaten in de eigen beschermende laag betekenen een grotere kwetsbaarheid en grotere afhankelijkheid van de omgeving. Deze zal het ontbrekende moeten aanvullen. Een lastig en ook precair proces, waarbij de afstemming van de eigen bescherming en die van de omgeving cruciaal is. Te veel omgevingsbescherming draagt bij aan verlenging van de afhankelijkheid, te weinig bescherming door de omgeving versterkt de kwetsbaarheid die het gevolg is van het tot slachtoffer gemaakt zijn.

Slachtoffer zijn betekent niet dat eigen kracht ontbreekt.

Duidelijk is dat hoe jonger iemand is, en hoe kwetsbaarder van zichzelf, des te groter de impact van het ontstaan van deze gaten zal zijn. En dus hoe groter de afhankelijkheid van de bescherming door de omgeving.

Voor een kind is het in principe normaal dat het de ouders, andere familieleden, volwassenen in het algemeen en daaronder vooral zij die op enigerlei wijze een autoriteit zijn voor het kind, vertrouwt en daarmee toelaat als beschermer.

Als iemand dit vertrouwen heeft gekregen, kan deze een beschermende rol op zich nemen. En is daartoe verplicht, soms wettelijk en altijd moreel, als het kind dat nodig heeft.

Hetzelfde geldt als degene die gaten heeft opgelopen in haar of zijn beschermende laag, volwassen is. Dit is van belang omdat deze volwassenen, indien zij voor een kind de centrale veiligheidsfiguren zijn, die rol slechts goed kunnen vervullen bij voldoende steun van de omgeving.

Omgeving is een breed begrip. Iedereen die op enigerlei manier toegang heeft tot een slachtoffer valt eronder. Dat wil zeggen niet slechts je nabije familieleden, vrienden en kennissen, maar ook collega’s op het werk, leerkrachten op school en medeleerlingen, en media. In principe iedereen en alles, dus ook bijvoorbeeld ziekenhuispersoneel, politie, advocaten, officieren van justitie, rechters.

Daarbij gaat het niet alleen om de invloed van deze actoren direct op het slachtoffer, maar ook om de invloed van de actoren op diegenen die voor jou als slachtoffer van centrale betekenis zijn. Als het over kinderen gaat dus de ouders, broertjes en zusjes, grootouders.

Een ouder van een slachtofferkind staat – als het goed is – op de eerste plaats als beschermende persoon. Als de beschermingslaag van deze ouder door acties van anderen aangetast wordt, zal de ouder het kind minder goed kunnen beschermen. Daarnaast heeft het kind dan ervaren dat de ouder aangetast kan worden, wat voor het kind een grote betekenis heeft: het eigen slachtofferschap wordt groter. Dit fenomeen staat bekend onder de term secundaire traumatisering. Zo ontstaat een spiraal van steeds grotere gaten in de eigen beschermende laag en daarmee een nog grotere afhankelijkheid van de omgeving. Daarmee wordt het ontwikkelingsproces nadelig beïnvloed, kan zelfs vrijwel tot stilstand komen, of kiest een weg die leidt tot een scheef verlopende ontwikkeling.

Waarom heeft een slachtoffer recht op extra bescherming

Slachtoffer word je doordat je iets wordt aangedaan waar je niet om hebt gevraagd. Dit geldt ook voor bijvoorbeeld een natuurramp, maar we beperken ons hier tot een andere persoon als degene die verantwoordelijk is voor dat wat je wordt aangedaan.

Het feit dat een persoon verantwoordelijk is voor de schade, houdt één op één in dat het slachtoffer recht heeft op bescherming door andere personen, zowel individueel als via instituties.

Dat recht is overigens in diverse nationale en internationale verdragen vastgelegd, waarbij het feit dat velen zich daar niets van aantrekken niet betekent dat het recht als iets kan worden beschouwd dat er niet toe doet.

Wie is verantwoordelijk voor de bescherming

Uit het voorgaande zal duidelijk zijn dat dit iedereen is die in relatie staat tot het slachtoffer. De aard van die relatie doet er minder toe, al is de verantwoordelijkheid het grootst is als er een emotionele band is tussen beiden, en wanneer er sprake is van een machtsrelatie waarbij het slachtoffer degene is die de onderliggende, afhankelijke, partij is. Zoals dat zich bijvoorbeeld voordoet bij verkrachting of een politieonderzoek of rechtszaak.

Daders kunnen alleen dan iets van bescherming bieden als zij zich volledig verantwoordelijk maken voor hun daden en dit volmondig erkennen naar het slachtoffer. Verder dienen zij zich te onthouden van iedere actie ten opzichte van het slachtoffer die door deze kan worden gevoeld als doorgaande bedreiging en misbruik; hoe subtiel die actie voor de omgeving ook kan lijken te zijn. Een kaartje met ‘Ik mis je’ bijvoorbeeld is opnieuw binnendringen in de persoonlijke levenssfeer van de ander.

Wat zijn de consequenties als slachtoffers onvoldoende worden beschermd

Ook hierover is reeds het een en ander gezegd. Samengevat komt het erop neer dat het slachtofferschap wordt bevestigd en daardoor vergroot, dat het vertrouwen in de wereld blijvend wordt beschadigd en dat het slachtoffer steeds meer in een isolement raakt. Het is niet nodig uit te wijden over de gevolgen daarvan ook voor de maatschappij al geheel.

Herry Vos

Juni 2022

Herry Vos was voor zijn pensionering werkzaam als kinder- en jeugdpsychiater/psychotherapeut hoofd polikliniek verslavingszorg in Noord-Nederland.

Hij is lid van het bestuur van het Kenniscentrum Transgenerationeel Georganiseerd Geweld (KTGG).

Hij schreef dit document op persoonlijke titel.
Dankjewel Herry.